data publikacji: 25 stycznia 2021
tekst: Aleksandra Smaczyńska
Artysta interpretując klasykę w teatrze, mierzy się nie tylko z tworzywem utworu, który jest podstawą sztuki scenicznej, ale może przede wszystkim z jej poprzednimi wstawieniami. Reżyser Stanisław Ochmański, ówczesny dyrektor Teatru Arlekin, postanowił podjąć się ponownej adaptacji dobrze znanej, rosyjskiej bajki Piotra Jerszowa, stawiając wyzwanie nie tylko sobie, ale także artystom zaangażowanym w powstanie spektaklu.
Tytułowy konik Garbusek może nie przywoływać zbyt wielu skojarzeń współczesnemu odbiorcy, jednak w powojennej Polsce był opowieścią niezwykle popularną1, prawdopodobnie nie tylko ze względu na wschodnie pochodzenie, ale także antymonarchistyczny wydźwięk utworu.
W latach 70. XX wieku w Związku Radzieckim nakręcono rimejk bajki animowanej o tym samym tytule z 1947 roku, na obchody czterdziestolecia moskiewskiej wytwórni filmowej Sojuzmultfilm. Oba filmy dla dzieci wyreżyserowane przez Iwana Iwanowa-Wano doczekały się polskich premier, a także rodzimych plakatów. Najstarszy z nich [patrz: ilustracja powyżej], wydany przez Wytwórnię Papierów Wartościowych, zwraca uwagę nieużywanym obecnie, wydłużonym formatem 86 x 29 cm oraz umieszczonym w centrum złotym kłosem. Fabuła bajki wskazywałaby raczej na użycie złotego pióra. Wydaje się jednak, że tym zabiegiem rysownik wykonał ukłon w stronę wiejskiej społeczności i podkreślił morał płynący z opowieści, że nie urodzenie, ale charakter, czyni człowieka szlachetnym. Późniejszy plakat autorstwa Wandy Jondziel-Banach (zob. tutaj) ukazuje głowę konia realistycznie i zachowawczo, tym samym nie wyjawia niedoskonałości ciała tytułowego bohatera. Jego grzywa przywołuje na myśl złotą aureolę z prawosławnej ikony, sakralizując magiczne zdolności Garbuska.
Zupełnie inaczej do tematu podszedł Jan Zieliński. Jego plakat jest minimalistyczny i kontrastowy. Uwagę przykuwają intensywne odcienie magenty i cyjanu, wydobyte dzięki neutralnej apli. Artysta posłużył się skrótowym przekazem, oddając sedno utworu za pomocą kilku kodów wizualnych. Zieliński opiera się na intelekcie widza, nie podsuwając mu standardowych, realistycznych rozwiązań, w rodzaju “koń, jaki jest, każdy widzi”2. Sylwetka zwierzęcia wydaje się namalowana grubym pędzlem bez odrywania ręki, technikę sugeruje również przebijające się w kilku miejscach tło. Dodatkowo nierówne, karmazynowe ramki dają efekt sugerujący pracę wykonaną ręcznie lub serigrafię, szlachetniejsze techniki niż druk seryjny. Czujne oko zauważy jednak zastosowaną metodę, czyli offset, rozpoznawalny przez niewielką sygnaturę drukarni, umieszczoną przy nodze konika. Uwagę zwraca również typografia, przypominająca drukowaną cyrylicę. Kapitaliki wyglądają na wykonane z szablonu ze względu na jednakową grubość linii czy identyczne, ostre zakończenia liter, a „S” i „Z” stanowią swoje lustrzane odbicie. Równa wysokość znaków oraz rytmiczne powtarzanie się pionów i świateł tworzą uporządkowaną kompozycję.
Jan Zieliński był wszechstronnym artystą, projektował zarówno plakaty, jak i grafikę użytkową czy scenografię. Współpracował z wieloma polskimi teatrami lalkowymi. Zieliński Podobnie jak i inni artyści, inspirował się pomysłami przeniesionymi z jednej techniki do drugiej, tworząc niewymuszoną relację między grafiką a treścią, muzyką czy lalką. W przypadku spektaklu z 1975 roku autorem scenografii był Wacław Kondek, a stworzony przez niego Konik Garbusek (zdjęcia ze spektaklu zob. tutaj3)ponad wszelką wątpliwość był inspiracją dla sylwetki narysowanej przez Zielińskiego. Bohater Kondka również jest jasnoniebieski, ale został dodatkowo ozdobiony folkowymi kwiatami i wzorami. Zabawne jest, że obaj artyści, celowo lub nie, przedstawili tytułowego bohatera z jednym garbem, odchodząc tym samym od treści utworu Jerszowa. Zgodnie z rosyjską opowieścią, śnieżnobiała klacz obiecała odważnemu Wani: “dam ci piękne konie dwa, dam ci jeszcze i trzeciego, tylko bardzo malutkiego, chociaż będzie miał dwa garby, nie oddawaj go za skarby”4.
Konik Garbusek [zdjęcie ze spektaklu], 1975, fot. Adam Idziński, il. za: Teatr Lalek Arlekin im. Henryka Ryla w Łodzi,
red. Michał Kowalczyk, wyd. Teatr Lalek Arlekin im. Henryka Ryla w Łodzi, Łódź 2018, s. 127
Plakat zaskakuje przemyślanymi detalami, choć przy pierwszym spojrzeniu wydaje się tylko nieskomplikowanym rysunkiem. Ta nietuzinkowa forma może być ukłonem w stronę młodszego widza, do którego przecież kierowana jest opowieść. Uproszczona sylwetka konika przypomina stylistyką dziecięce rysunki. Tym samym Zieliński zachęca małego odbiorcę do własnej interpretacji.
Zob. inne plakaty Jana Zielińskiego:
Konik Garbusek, 1975
Nowe szaty króla, 1976
Pieśń o lisie, 1976
Piotruś i wilk, 1978
Tymoteusz wśród ptaków, 1978
Królowa Śniegu, 1980
Tkaniny unikatowe. Mity i krajobrazy, 1991(?)
Wieczór z Grzegorzem Królikiewiczem, 1998
Wieczór z Andrzejem Żuławskim, 2008
1 “W czasach mojej młodości Konik Garbusek był bardzo popularny, jak wszystko zza wschodniej granicy. Baśń jest klasyczna, uniwersalna, warto do niej wrócić” – mówi reżyser kolejnej wersji spektaklu przygotowanej dla Arlekina w 2015 roku Wojciech Kobrzyński. Zob. iz (Izabella Adamczewska), Konik Garbusek wraca, „Gazeta Wyborcza”, dod. „Łódź”, nr 72, 27 marca 2015, cyt. za Encyklopedia Teatru Polskiego, https://www.encyklopediateatru.pl/artykuly/199456/lodz-konik-garbusek-wraca (dostęp: 08.11.2020).
2 Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny Albo Akademiia Wszelkiej Scyencyi Pełna, Na Różne Tytuły Jak Na Classes Podzielona,Mądrym Dla Memoryjału, Idiotom Dla Nauki, Politykom Dla Praktyki, Melancholikom Dla Rozrywki Erigowana, Drukarnia Pawła Józefa Golczewskiego, Lwów 1745, t. I, s. 475. https://polona.pl/item/nowe-ateny-albo-akademia-wszelkiey-scyencyi-pelna-na-rozne-tytuly-podzielona,MzUxNTE2NA/2/#info:metadata (dostęp: 8.11.2020).
3 Łukasz Kaczyński, Toccata na piłę i lalkarska opera, „Dziennik Łódzki”, 23 marca 2012, dzienniklodzki.pl/toccata-na-pile-i-lalkarska-opera/ar/537901 (dostęp: 8.11.2020).
4 Piotr Jerszow, Konik Garbusek, tłum. Henryk Gościański, Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 2010.