data publikacji: 2 stycznia 2021
tekst: Katarzyna Rozalska
Pieśń o lisie w reżyserii Wojciecha Wieczorkiewicza to adaptacja eposu satyrycznego Lis Przechera Johanna Wolfganga Goethego1. Antropomorficzny lis to bohater pojawiający się już w kulturze antycznej i w średniowiecznych opowieściach satyryzujących ludzkie społeczeństwo. Bezwzględnego lisiego manipulatora rozpoznać możemy również na naszym rodzimym gruncie, choćby w poemacie Jana Brzechwy – Szelmostwa lisa Witalisa.
Epos Goethego w dwunastu pieśniach opowiada historię chytrego lisa, który z każdej opresji wychodzi obronną ręką, winą za własne występki obarczając swoich wrogów. Ten mający wiecznie kłopoty antybohater w przebraniu zwierzęcia jest nieprzyjemny, przebiegły, amoralny – oszukuje, by przeżyć kosztem innych. Chcąc położyć kres zbrodniom i niecnym występkom Przechery, a tym samym uczynić zadość swoim dworzanom skrzywdzonym przez Lisa, Król Lew zwołuje sąd, wydając na niego wyrok śmierci. Przechera, udając skruchę, skłania zebranych do wysłuchania jego przedśmiertnej spowiedzi, zmyślając w rezultacie opowieść o ukrytym skarbie i kpiąc tym razem z samego Króla. Lew skuszony wizją skarbu przywraca Przecherze wolność, a zniesławionych przez niego dworzan – Wilka i Niedźwiedzia wtrąca do lochu. Oczyszczony z wszelkich przewin Przechera wrabia w kolejne intrygi prostoduszne zwierzęta2.
Jan Zieliński, autor plakatu do spektaklu Pieśń o lisie, którego premiera odbyła się 26 czerwca 1976 roku w Teatrze Lalek Arlekin w Łodzi, w swojej centralnej kompozycji ukazuje nam dwie kluczowe postaci satyry: Króla Lwa oraz tytułowego Lisa Przecherę. W tej kompozycji zwierzęta, które u Goethego stanowią alegorie typów ludzkich, kryją się za pewnymi symbolami – choć bardzo czytelnymi i jednoznacznymi, to jednak nieoczywistymi formami. Plakat mocno odbiega od ilustracji Wilhelma von Kaulbacha, choć w pewnym momencie daje się odczuć pewne podobieństwo w zwycięskiej pozie Lisa.
Wilhelm von Kaulbach, Reineke zwycięski, miedzioryt Adriana Schleicha opublikowany w: Johann Wolfgang von Goethe, Reineke Fuchs, Cotta’sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1846, fot. CC0
Na jednolitym, granatowym, wywołującym uczucie powagi, reprezentacyjnym tle widzimy majestatyczny tron królewski z nogami i podłokietnikami w kształcie lwich łap. Oparcie tronu niczym lwia grzywa nie pozostawia wątpliwości, że stoi przed nami Król zwierzyńca. Z tymi spokojnymi i poukładanymi elementami kontrastuje pomarańczowy sztylet, wbity na wylot w królewski fotel. Rękojeść sztyletu to profil lisiej głowy, faktycznego władcy, autokraty – Lisa Przechery, szczerzącego kły w swym szyderczym uśmiechu.
Plakat Zielińskiego, nie prezentując wprost głównych bohaterów, nabiera charakteru metaforycznego, przez co na pierwszy plan wysuwają się nie same postacie a problematyka utworu Goethego. Sztylet wbity w tron to nic innego jak zbrodnie i intrygi Lisa Przechery burzące ład i porządek na dworze Króla Lwa. To właśnie sztyletów używano do eliminacji przeciwników politycznych, jak choćby zabitego przez skrytobójców Juliusza Cezara. Zabieg ten bardzo wymownie ukazuje nam, kto tak naprawdę rządzi w królestwie. Lis podstępem i sprytem wdarł się na tron, choć nie dosłownie, to jednak on wskazuje drogę Królowi:
[…] Cześć ci i władzę przywracam z ochotą.
Jeżeli mądrość swą powiążesz z cnotą.
Ufam, że żadni słudzy i ministrzy
Nie będą dróg mi wskazywali bystrzej3
Odczytując plakat do Pieśni o lisie, nie sposób nie pomyśleć o politycznych odniesieniach, których doszukać się można już w samej fabule poematu (stosunki polityczne w Niemczech u schyłku feudalizmu4). Biorąc pod uwagę czas powstania plakatu (1976) przypadający na epokę Edwarda Gierka w Polsce, na plakacie dostrzec można propagandę sukcesu i jej krytykę. Lis to nowy rząd próbujący utrzymać władzę już nie siłą i terroryzmem a podstępem i przebiegłością. Wraz z panowaniem lisa nastąpiło panowanie zręczności dyplomatycznej. Bohater spektaklu symbolizuje pewne cechy natury ludzkiej, które choć zwykle (na szczęście!) w znacznie mniejszym wymiarze, zapewne posiada każdy z nas. Ma osobowość, która pomaga mu przetrwać tylko dlatego, że społeczeństwo mu na to pozwala, co oznacza zarazem, że jest coś bardzo złego w sposobie funkcjonowania społeczeństwa.
Zob. inne plakaty Jana Zielińskiego:
Konik Garbusek, 1975
Nowe szaty króla, 1976
Pieśń o lisie, 1976
Piotruś i wilk, 1978
Tymoteusz wśród ptaków, 1978
Królowa Śniegu, 1980
Tkaniny unikatowe. Mity i krajobrazy, 1991(?)
Wieczór z Grzegorzem Królikiewiczem, 1998
Wieczór z Andrzejem Żuławskim, 2008
1 Szczegóły spektaklu: www.encyklopediateatru.pl/przedstawienie/55009/piesn-o-lisie.
2 Johann Wolfgang von Goethe, Lis Przechera, przeł. Leopold Staff, Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych, Warszawa 1935.
3 Ibidem, s. 134.
4 Ryszard Waksmund, Od Ezopa do eposu dziecięcego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria” 2011, t. XI, s. 77.